Bliżej przyrody, chroniąc przyrodę - budowa ciągu pieszo - rowerowego w ciągu ulicy Łomnickiej w Jeleniej Górze

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2014 – 2020

Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze

Opracowanie merytoryczne o siedliskach flory i fauny znajdujących się w otoczeniu wytworzonej w ramach projektu „Bliżej przyrody, chroniąc przyrodę – budowa ciągu pieszo – rowerowego w ciągu ulicy Łomnickiej w Jeleniej Górze”

autorzy:Marek Malicki, Marek Martini

            Ulica Łomnicka i powstały wzdłuż niej ciąg rowerowy znajduje się na terenie Wzgórz Łomnickich. To niewielkie pasmo wzniesień zbudowane jest w całości z granitów. Tworzą one strukturę grzbietów i wzgórz wyspowych. Zajmują centralną część Kotliny Jeleniogórskiej. Pomimo tego, że tworzą one wyraźnie wyodrębnioną jednostkę krajobrazową to nie osiągają dużych wysokości nad poziomem morza. Większość wzniesień mierzy od 400 do 450 m n.p.m. Jedynie najwyższy szczyt – Grodna ledwie przekracza wysokość pięciuset metrów (506 m n.p.m.). Pomimo niewielkiej wysokości większość z nich charakteryzuje się stosunkowo stromymi stokami, które nierzadko usiane są licznymi wychodniami i grupami skalnymi. Dzięki temu panują tu niekorzystne warunki dla rozwoju rolnictwa, przemysłu i terenów zurbanizowanych. Obszar ten od zawsze podlegał słabszej antropopresji. Wzgórza Łomnickie zajęte są głównie przez zbiorowiska leśne, zazwyczaj jednak dość wyraźnie przekształcone wskutek gospodarki leśnej. Oprócz nich dość licznie jeszcze występują ekosystemy łąkowe. Charakterystyczna również jest obecność zbiorników wodnych, w tym kompleksów, które zostały utworzone na terenach zabagnionych. Wszystko to sprawia, że teren ten, pomimo niewielkiej powierzchni, charakteryzuje się dużym bogactwem przyrodniczym. Utworzono tu dwa Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk w ramach sieci Natura 2000 – Źródła Pijawnika oraz Stawy Sobieszowskie.

Dominującym typem roślinności Wzgórz Łomnickich są lasy. Podobnie, jak w całych Sudetach, przeważają sztucznie wprowadzone monokultury świerkowe złożone zazwyczaj z jednowiekowego drzewostanu, z ubogim runem, które tworzą zazwyczaj gatunki kwaśnolubne. W wielu miejscach spotkać można lasy o charakterze naturalnym. Jednym z najbardziej charakterystycznych dla tego obszaru są kwaśnolubne dąbrowy. Tworzą się one zazwyczaj na skalistych wierzchołkach wzgórz oraz na stromych stokach, najczęściej o ekspozycjach południowej, południowo-zachodniej i zachodniej. Drzewostan tych zbiorowisk leśnych buduje przede wszystkim dąb szypułkowy Quercus robur, znacznie rzadziej również bezszypułkowy Q. petraea, a także brzoza brodawkowata Betula pendula. W pewnej domieszce występują również klony – jawor Acer pseudoplatanus oraz pospolity A. platanoides, a także lipa drobnolistna Tilia cordata. Podszyt niekiedy jest wyraźnie rozwinięty, na którego, oprócz młodych drzew, składają się krzewy – jarząb pospolity Sorbus aucuparia, leszczyna pospolita Corylus avellana oraz głogi Crataegus spp. Dzięki zazwyczaj dużemu dostępowi światła runo jest dobrze wykształcone i złożone z gatunków światłolubnych i kwaśnolubnych. Charakterystyczne jest liczne występowanie konwalii majowej Convallaria majalis, pszeńca leśnego Melampyrum sylvaticum, borówki czernicy Vaccinium myrtillus, kosmatki leśnej Luzula luzuloides oraz traw – śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa, a także trzcinników leśnego i owłosionego Calamagrostis arundinacea, C. villosa. Innym typem lasu o charakterze naturalnym, są kwaśne buczyny. Zbiorowiska te w Sudetach występują najczęściej w reglu dolnym, powyżej 500 m n. p. m. Na wzgórzach Łomnickich dzięki odpowiednim warunkom – kwaśne podłoże, silnie nachylone stoki i dość surowe warunki klimatyczne pojawiają się na niższych wysokościach. Charakteryzują się drzewostanem zdominowanym przez buka pospolitego Fagus sylvatica, często z domieszką świerka Picea abies, jaworu Acer pseudoplatanus oraz dębu szypułkowego Quercus robur. Warstwa krzewów najczęściej jest słabo rozwinięta, budowana przez młode drzewa oraz jarząb pospolity. Dzięki zazwyczaj słabemu dostępowi światła runo jest również słabo rozwinięte i zbudowane z gatunków kwaśnolubnych – borówki czernicy Vaccinum myrtillus, śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa, trzcinnika leśnego Calamagrostis arundinacea oraz kosmatki gajowej Luzula luzuloides. W miejscach najbardziej żyznych, na niewielkich powierzchniach spotkać można lasy grądowe. Złożone są one z wielogatunkowego drzewostanu, w którego skład wchodzą – lipa drobnolistna Tilia cordata, dąb szypułkowy Quercus robur, klon pospolity i jawor Acer platanoides, A. pseudoplatanus, grab zwyczajny Carpinus betulus. Warstwa krzewów często jest wyraźnie rozwinięta, złożona z leszczyny pospolitej Corylus avellana, jarzębu pospolitego Sorbus aucuparia, dzikiego bzu czarnego i koralowego Sambucus nigra, S. racemosa czy głogów Crataegus spp. Runo jest bogate. Jego charakterystyczną cechą jest silne zróżnicowanie fenologiczne (w zależności od pory roku). Wczesną wiosną dominują geofity (rośliny zimujące pod ziemią w postaci kłączy i cebul), np. zawilec gajowy Anemone nemorosa, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, złoć żółta Gagea lutea czy kokorycz pusta Corydalis cava. Niedługo po pojawieniu się liści na drzewach rośliny te zanikają i pojawiają się inne, np. gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, wiechlina gajowa Poa nemoralis, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, kokoryczka okółkowa i wielokwiatowa Polygonatum verticillatum, P. multiflorum i wiele innych roślin, w tym liczne gatunki kwaśnolubne, które wyróżniają grądy wytworzone na glebach powstałych na kwaśnych skałach granitowych.

Bardzo charakterystyczne dla ekosystemów leśnych Wzgórz Łomnickich jest występowanie w nich zbiorowisk naskalnych związanych z licznie tutaj występującymi ostańcami granitowymi. Często spotykane jest zbiorowisko mchu – rokietu cyprysowego Hypnum cupressiforme oraz paprotki zwyczajnej Polypodium vulgare.

Grupą niezwykle cennych ekosystemów są zbiorowiska łąkowe. Ich największe skupienia położone są w okolicach dzielnicy Czarne. Ze względu na ich wielką wartość przyrodniczą utworzono tu obszar Natura 2000 – Źródła Pijawnika. Na terenie tym spotkać  można różne typy łąk – łąki świeże, wilgotne i zmiennowilgotne. Związanych z nimi jest wiele rzadkich i zagrożonych gatunków, np. rośliny z rodziny storczykowatych – kukułka szerokolistna i Fuchsa Dactylorhiza majalis, D. fuchsii, listera jajowata Listera ovata, podkolan biały Platanthera bifolia, a także kosaćca syberyjskiego Iris sibirica, wierzbę rokitę Salix rosmarinifolia czy sita ostrokwiatowego  Juncus acutiflorus. Na siedliskach suchych licznie występuje dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis.

 Ptaki

Na łąkach Wzgórz Łomnickich spotkać można kilka interesujących gatunków ptaków. Jednym z nich jest derkacz Crexc crex.  Ten przedstawiciel rodziny chruścieli, należy do najbardziej skrytych ptaków w krajowej awifaunie. Zamieszkuje wilgotne łąki porośnięte krzewami, pola uprawne i bardziej suche fragmenty bagien i zwykle przebywa ukryty pośród traw. Derkacze prowadzą nocny tryb życia i są bardzo płochliwe, dlatego dużo łatwiej jest je usłyszeć niż zobaczyć. Samce derkaczy bardzo intensywnie wydają głosy godowe. Dźwięki wydawane przez śpiewającego samca są nieco mechaniczne i bardzo głośne – z odległości kilkudziesięciu centymetrów natężenie głosu wynosi około 120 decybeli! Przez całą noc jeden samiec może wydać „derkający” odgłos nawet ponad 20 tysięcy razy.  Śpiew derkacza jest nieskomplikowany – składa się z dwóch powtarzanych sylab „der, der”, od których brzmienia wzięła się polska nazwa tego gatunku. Najintensywniej derkacz odzywa się od końca maja do początku lipca, w nocy i rano. Zwykle jedynie ten głos świadczy o występowaniu derkacza na danym obszarze. Spłoszony, niezwykle szybko i zręcznie ucieka pieszo, kryjąc się pośród roślinności, dlatego też dojrzenie derkacza jest bardzo trudne. Rzadko wzlatuje i tylko na krótkie dystanse, lecąc z nisko zwieszonymi nogami. Para derkaczy zakłada gniazdo na ziemi, wśród roślin lub we wnętrzu krzewu. Samica wysiaduje jaja przez 2 do 3 tygodni, młode karmione są przez rodziców tylko przez pierwsze 3−4 dni, a zdolność latania uzyskują w wieku około 6 tygodni. Pożywieniem derkaczy są bezkręgowce, nasiona i części zielne roślin. We wrześniu i październiku ptaki te odlatują na zimowiska do Afryki. Derkacze są w Polsce nieliczne i objęte ścisłą ochroną gatunkową.

Pokląskwa Saxicola rubetra to gatunek ptaka z rodziny muchołówkawatych.  Jego nazwa wzięła się od głosu wabiącego wydawanego przez pokląskwę, przypominającego kląskanie. Pokląskwa jest niewielkim ptakiem, mniejszym od rudzika, lecz bardziej od niego kolorowo ubarwionym. Samiec w szacie godowej wyróżnia się rdzawą piersią, czarnymi policzkami i białą brwią. Samica nie jest tak kontrastowo ubarwiona, ale również u niej wyróżnia się jasna, długa brew, sięgająca od dzioba aż po tył głowy. Pokląskwa jest ptakiem związanym głównie z łąkami z wysoką roślinnością i zakrzaczeniami. Występuje także na podmokłych łąkach, torfowiskach i łąkach górskich do wysokości około 1400 m n.p.m. Chętnie zasiedla również ugory i nieużytki. Samiec pokląskwy śpiewa przesiadując na czubkach krzewów i traw. Jego piosenka jest krótka, głośna i złożona z różnych tonów – na przemian fletowych jak u rudzika, świergoczących i zgrzytliwych. Gniazdo pokląskwa umieszcza na ziemi, pod osłoną roślinności. Żywi się głównie owadami i bezkręgowcami, których wypatruje z zasiadki lub łowi w locie, ale dietę uzupełnia także nasionami i jagodami.

Motyle

Na obszarze chronionym Natura 2000 Źródło Pijawnika spotyka się kilka rzadkich  i chronionych gatunków motyli takich jak modraszek telejus  Phengaris telejus, modraszk nausitous  Phengaris nausithous, czerwończyk nieparek Lycaena dispar. Obserwowano tu również przeplatkę aurinię Euphydras aurinia.

Modraszek telejus i modraszek nausitous występują najczęściej na łąkach trzęślicowych na których rośnie ich roślina żywicielska – krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Natomiast czerwończyk nieparek związany jest z łąkami wilgotnymi i rosnącym na nich szczawiem lancetowatym Rumex hydrolapathum, który jest rośliną żywicielską dla gąsienic.

Modraszki przechodzą bardzo interesujący cykl rozwojowy. Młode gąsienice po początkowym okresie odżywiania się kwiatostanami krwiściągu schodzą na ziemię i zostają zaadoptowane przez robotnice mrówek wścieklic (Myrmica sp.). Mrówki zabierają je do swojego gniazda i traktują jak własne larwy. Tam gąsienice modraszków stają się pasożytami i zaczynają zjadać larwy i jaja mrówek. Nietykalność zapewniają im wydzielane przez nie feromony, które naśladują zapach mrówek. Po przezimowaniu wiosną następnego roku przepoczwarzają się i opuszczają gniazdo mrówek.

 Przeplatka aurinia Euphydryas aurinia jest w tej części kraju gatunkiem bardzo rzadkim. Zamieszkuje głównie łąki zmiennowilgotne.  Jest ściśle związana z rośliną żywicielską - czarcikęsem łąkowym Succisa pratensis. Latem ze złożonych jaj na spodniej stronie liści czarcikęsu wylęgają się małe gąsienice. Żerują gromadnie na liściach w zbudowanym prze siebie charakterystycznym oprzędzie, który chroni je przed drapieżnikami oraz zmianami temperatury. Całe lato rosną, jesieniąbudują kolejny oprzęd, w którym przezimują aby przepoczwarzyć się następnej wiosny.